Məsələ ilə əlaqədar

Çay hövzəsi nədir?

Çay hövzəsi yerin səthindən çöküntülərin toplandığı, daha sonra müxtəlif formalarda məsələn, çaylar, bulaqlar, yeraltı sular və ya başqa şəkildə hərəkət edən və yer dəyişdirən əraziyə deyilir. axınlar, çaylar, yeraltı suları və ya digər formalar kimi müxtəlif formalarda hərəkət etdiyi ərazidir. Böyük bir çay hövzəsi tipik olaraq bir neçə alt hövzəni əhatə edir (çay qollarına görə). Məsələn, Kür çayı hövzəsində bir neçə alt hövzə var: Alazani, Ksani və İori hövzələri.

Niyə çay hövzəsi? (yuxarı və aşağı axın)

Bütövlükdə çay hövzəsi su ehtiyatlarının idarə olunması üçün ən optimal əsas vasitədir. Dünyada qəbul olunur ki, su ehtiyatlarını düzgün idarə etmək istəyiriksə, idarəetmə tədbirlərinin planlaşdırılmalı və həyata keçirilməli olduğu vahid yer çay hövzəsidir. Müasir yanaşma su mənbələrinin idarə edilməsində  istifadə etdiyimizi nəzərdə tutur. Aydındır ki, yuxarı axın nəzərə alınmırsa, aşağı axında görülən tədbirlər təsirli olmaz. Məsələyə daha aydınlıq gətirmək üçün nümunəni nəzərdən keçirək. Yüksək dağdan düzənliyə axan bir çay xəyal edək. Aydın məsələdir ki, aşağı axın suyunun keyfiyyəti müəyyən dərəcədə yuxarıdaki suyun keyfiyyətindən asılıdır. Yuxarıda heyvandarlıqla məşğul olan bir kənd varsa, buna görə su çirklənir və aşağıda yaşayan sakinlər bu sudan istifadə edirlər. Bununla birlikdə, yuxarı axın sakinləri necə davranmalıdır? Axı bu, onların təbii mühitidir və mövcudluqları üçün həyati fəaliyyətlaridir. Çözümlərdən biri, yuxarı axındakı yaşayış məntəqələrini təhlükəsizlik xidməti təminatçıları hesab edərək, suyun keyfiyyətini qorumaları üçün müasir texnologiya tətbiq etmələrini tələb edib və bunun üçün onlara pul ödəməkdir.

Transsərhəd çaylar

Bir neçə ölkənin ərazisindən axan bir çay transsərhəd çay adlanır. Hövzələri da müxtəlif ölkələrdədir. Transsərhəd çaylar bunlardır: Dunay (10 ölkə), Nil (11 ölkə), Rena (6 ölkə) və s. Bölgəmizdəki transsərhəd çaylar Kür (Türkiyə, Gürcüstan, Azərbaycan), Alazani (Gürcüstan, Azərbaycan), Iori (Gürcüstan, Azərbaycan) çayıdır.

Şagirdlər üçün maraqlı faktlar

• Bir buzlaqda yığılmış su, yalnız buzlar əridikdən sonra su dövranına daxil edilə bilər, lakin buzun əriməsi prosesi yüzlərlə il çəkə bilər. Eyni şey yeraltı sulara da aiddir. Suyun yer üzünə çıxması, günəş işığına qovuşması və yenidən su dövranına girməsi minlərlə il çəkə bilər.
• Yer səthinin təxminən yarısını 263 transsərhəd göllər və çay hövzələri tutur. 145 ölkənin ərazisinin bir hissəsi və 30 ölkənin ərazisinin isə tamamiylə hər tərəfi hər hansı bir sərhədyanı hövzə ilə əhatə olunur.
• Transsərhəd çay hövzəsi kontekstində qlobal əməkdaşlığın çox yaxşı nümunəsi, 14 ölkədən nümayəndələri birləşdirən Dunay çayının Qoruma Beynəlxalq Komissiyasıdır.

Problemlər

Su mənbələrinin azaldılması / qıtlığı

Su ehtiyatlarının azaldılması və su qıtlığı problemi  transsərhəd xarakter daşıyır. Məsələn, Aral dənizi hövzəsi qapalı hövzə tipinə aiddir və 7 ölkəni əhatə edir. Onun iki qidalandırıcı çayı – Sirdaria və Amurdaria 1960-cı illərdən bəri suvarma üçün o qədər fəal şəkildə istifadə olunurdu ki, dünyanın dördüncü ən böyük gölü (68.000 km2) demək olar ki, quruyub. Bu hadisə ətrafdaki yaşayış məntəqələrinin iqtisadi vəziyyətinə mənfi təsir göstərdi – təxminən 40-60 min balıqçı gəlir mənbəyini itirdi. Əhali sağlamlığını itirdi və yaşayış şərtləri pisləşdi. Bu gün, Aral dənizinin yox olması antropogen səbəblərdən qaynaqlanan ən böyük ekoloji fəlakətlərdən biri hesab olunur.

Transsərhəd problemlər

Çay hövzələri, xüsusən də sərhədyanı hövzələr qlobal əməkdaşlığın vacib oldugunu açıq şəkildə göstərir. Məsələn, Tacikistanda böyük su elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir. Onlar su anbarlarında suyu bol olduğu mövsümdə çay suyu toplanır ki quru dövrlərdə də , hesin fasiləsiz işləməsi təmin edilsin. Tacikistanın su anbarlarına su topladığı zaman aşağı axındakı ölkələrin də suvarma üçün suya ehtiyacı olur. Bu, siyasi baxımdan da daxil olmaqla kifayət qədər ciddi bir problemdir.

Sektor inkişafı

Ölkələr arasındakı əməkdaşlığa əlavə olaraq, su qaynaqlarının düzgün inkişafı üçün sektorlararası əməkdaşlığın da vacib olduğu aşkar edilmişdir. Məsələn, bir əyalətdə əkinçilik sektoru suvarma sistemlərinin bərpası, yenilərinin əlavə edilməsi və beləliklə sulamanın maksimum dərəcədə artırılması üçün bir strategiya hazırladığı zaman, enerji sektoru da ölkənin mövcud hidroelektrik potensialını maksimum dərəcədə artırmağı planlaya bilər. Belə halda hər iki istiqamət bir-birindən xəbərsiz eyni zamanda, eyni suyu mənimsəməyi və onun istifadəsini planlaşdırır.

Həlli yolu

Çay Hövzəsi Resurslarından İstifadənin Planlaşdırılması

Düzgün planlaşdırma inteqrasiya olunmuş bir yanaşmanı nəzərdə tutur, yəni su mənbələri idarəetməsi bütün sahələri özüdnə inteqrsiya etmelidir və ayrılmamalıdır. Yalnız bu şəkildə bütün prioritet sahələrə, su ehtiyatlarını səmərəli şəkildə bölmək mümkündür.

Hövzə İdarəetmə Planı

Su mənbələri idarəetməsini planlaşdırarkən, daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, hövzə sistemində əsaslanan mənbələrdən istifadə edilməsi tələb olunur. Strateji plan üzərində işləyəcək və tövsiyələr verəcək Hovuz idarə heyəti olmalı və  daha sonra İcra hakimiyyəti bu plan əsasında qərarlar verməlidir. Bütün marağı olan tərəflərin və su istifadəçilərinin idarəetmə prosesinə cəlb edilməsi, və buna beləliklə Ekosistem xidmətləri.

Müəyyən bir çay hövzəsinin suyundan istifadə etməkdə marağı olanların hamısı idarəetmə prosesinə cəlb edilməli və qərar mütləq bütün iştirak edən tərəflərin maraqlarını nəzərə alaraq qəbul edilməlidir. Tərəflər deyəndə, digər sektorlarla yanaşı, əsasən yerli əhali və işləməsi bu və ya digər sudan asılı olan ekosistemlər nəzərdə tutulur.

Şagirdlərlə işləyə biləcəyiniz məsələlər

• Çayların böyük hövzələri; 
• Çay hövzəsində marağı olan tərəflər; 
• Qıtlıq şəraitində su necə paylanmalıdır.